Gustaw Belke: polski lekarz, który badał przyrodę Ukrainy dla bezpieczniejszego życia ludzi

Lekarz polskiego pochodzenia, przyrodnik i badacz natury, który z miłością do wszystkiego, co żywe, zgłębiał świat zwierząt i roślin. Jego prace dotyczące fauny oraz szkodników stały się ważnym wkładem w kształtowanie wiedzy o bezpiecznym środowisku, żywności i zdrowiu.

Gustaw Belke (ur. 24 lipca 1810 roku w Pilawie — dziś w powiecie chmielnickim na Ukrainie, zm. 3 marca 1873 roku w Kijowie) był polskim lekarzem, przyrodnikiem, zoologiem i badaczem natury. Większość życia spędził na Podolu, a pochowany został na starej katolickiej części cmentarza Bajkowego w Kijowie.

Jak pisze wydany w dalekim 1901 roku przewodnik «Kijów i jego pamiątki» autorstwa Wacława Czechowskiego (którego reprint ukazał się kilka lat temu dzięki wsparciu Instytutu Polskiego w Kijowie), «na starym cmentarzu katolickim można zobaczyć następujące godne uwagi pomniki: na jednej z bocznych alei po prawej stronie stoi skromny nagrobek z napisem: «Gustaw Belke, ur. 12 lutego 1810 r., zm. 18 lutego 1873 r. Niestrudzony pracownik w dziedzinie historii naturalnej. Kochał Boga i jego stworzenia, cichy, skromny, pracowity, każdemu gotów był służyć».

Z wykształcenia lekarz, Gustaw Belke zajmował się naukami przyrodniczymi, specjalizując się w zoologii. Był przewodniczącym Towarzystwa Lekarskiego w Kamieńcu Podolskim. Warto wspomnieć, że do tego towarzystwa należał również Antoni Józef Rolle — polsko-ukraiński historyk, wybitny popularyzator dziejów Podola i działacz społeczny Kamieńca, pisarz, poeta, z zawodu psychiatra i członek-korespondent Akademii Umiejętności w Krakowie.

Jednak los Belkego nie był prosty i od początku mógł potoczyć się zupełnie inaczej. W bardzo młodym wieku Gustaw został sierotą. Najprawdopodobniej czekałyby go bieda i niepewna przyszłość, gdyby nie pojawił się w jego życiu dobroczyńca z rodu Czartoryskich. Ten stary, znamienity ród wywodził się od dynastii panującej w Wielkim Księstwie Litewskim — Gedyminowiczów, i co najmniej od 1393 roku był właścicielem miasta Czartorysk na Wołyniu (od którego wzięło nazwę rodowe nazwisko).

W 1731 roku książę August Aleksander Czartoryski poślubił jedyną spadkobierczynię ogromnych majątków i wpływów rodu Sieniawskich — Marię Zofię. W ten sposób w jego posiadanie przeszedł również Międzybóż — miasto położone niespełna 20 km od Pilawy, gdzie urodził się Belke.

Jego wnuk, Adam Jerzy Czartoryski — bliski doradca cara Aleksandra I, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804–1806) — w 1819 roku otworzył w zamku w Międzybożu szkołę, która działała dzięki jego funduszom aż do 1831 roku. Zamknięto ją po wybuchu powstania listopadowego, w którym książę odegrał ważną rolę jako przywódca rządu powstańczego.

To właśnie dzięki Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu, który wziął pod opiekę uzdolnionego chłopca, Gustawa skierowano do międzybożskiej szkoły, zapewniającej bardzo dobre przygotowanie życiowe. Dzięki nauce władał biegle językiem niemieckim, francuskim i angielskim, mógł pracować jako tłumacz. Przyrodę wykładał tam Juliusz Kowalewski — przyszły uczony i profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego.

Po ukończeniu szkoły w 1830 roku Gustaw Belke osiadł w Kamieńcu Podolskim. Pracował jako tłumacz w kancelarii gubernatora cywilnego, a potem jako sekretarz sądu powiatowego. Nie mając klasycznego wykształcenia uniwersyteckiego, studiował na własną rękę — korzystając z wykładów Uniwersytetu Wiedeńskiego, które przesyłał mu Kowalewski. Badał przyrodę rodzinnych stron, tworzył bibliografię z zakresu nauk przyrodniczych i rozwijał terminologię zoologiczną.

Od 1839 roku prowadził badania i obserwacje naukowe na Podolu. Wieloletnie studia nad przyrodą Kamieńca Podolskiego i okolic zawarł w kilku pracach. Był współautorem tłumaczenia z francuskiego na polski pięciotomowej «Historii nauk przyrodniczych» słynnego podróżnika Georges’a Cuviera (Wilno, 1853–1855, wydanie Józefa Zawadzkiego). Jego najpopularniejszym dziełem była trzytomowa «Mastologia, czyli historia naturalna ssaków» (Wilno, 1847–1850). Napisał także podręcznik z entomologii stosowanej.

Znanymi pracami Belkego są «Krótki zarys historii naturalnej Kamieńca Podolskiego» (Warszawa, 1858) oraz «Zarys historii naturalnej Kamieńca Podolskiego» (Warszawa, 1859 — po polsku oraz po francusku w Moskwie). W swoich pracach przedstawiał dane o roślinach i zwierzętach oraz szczegółowe analizy badań przyrody Podola.

Ostatnim dziełem zamykającym «kamieniecki» okres jego twórczości był «Pogląd na historię paleontologii i faunę paleozoiczną Rosji i Polski». Pracę przedstawiono na posiedzeniu Towarzystwa Lekarzy Podola i wydano w Petersburgu w 1862 roku.

W 1860 roku Belke wraz z rodziną zamieszkał w majątku we wsi Produbiwka w powiecie radomyskim, odziedziczonym przez jego żonę Zofię. Badał tam przyrodę Polesia. W 1866 roku w Moskwie ukazała się jego «Historia naturalna Radomyśla», a w Żytomierzu wydano dwie jego prace: «O szarańczy i terminach jej rozmnażania» (1860) oraz «O owadach szkodliwych dla rolnictwa» (1861).

Dzięki swoim pracom Belke zdobył uznanie środowiska naukowego. Został przyjęty m.in. do Rady Muzeum i Komisji Archeologicznej w Wilnie, Towarzystwa Przyrodników przy Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie oraz Towarzystwa Naukowego w Krakowie. Zapraszano go również na stanowisko profesora botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego — jednak skromnie odmówił, tłumacząc, że nie ma klasycznego wykształcenia przyrodniczego.

W czerwcu 1872 roku u uczonego rozwinęła się choroba serca, na którą zmarł 3 marca 1873 roku w Kijowie.

Anatolij KURNOSOW

Materiał powstał przy wsparciu Polpharmy w ramach projektu „Pamięć, która łączy: lekarze polskiego pochodzenia w historii Kijowa”, ujawniającego nazwiska i mało znane karty wspólnego dziedzictwa medycznego Ukrainy i Polski.

Polpharma – największy producent leków w Polsce z ponad 90-letnią historią. Od ponad 20 lat firma działa również na Ukrainie, posiadając portfel ponad 600 leków na receptę i bez recepty – w tym stosowanych w leczeniu chorób kardiologicznych, neurologicznych i okulistycznych.