Od cholery do cukrzycy: polski profesor Ignacy Fonberg, który współtworzył nauki medyczne w Ukrainie

Polski chemik i lekarz, który przez wiele lat pracował w Kijowie i wniósł znaczący wkład w rozwój nauki medycznej: badał cholerę, analizował jakość wody i płynów ustrojowych, a jego prace dotyczące badań krwi diabetyków były pierwszymi na świecie.

Ignacy Fonberg (ur. 20 stycznia 1801 r. w Bielsku Podlaskim, zm. 23 października 1891 r. w Kijowie) — znany chemik i lekarz, pionier polskiej terminologii chemicznej, założyciel pierwszej katedry chemii oraz laboratorium chemicznego w obecnym Uniwersytecie im. T. Szewczenki w Kijowie.

W starym przewodniku «Kijów i jego pamiątki» autorstwa Wacława Czechowskiego (1901 r., wydanie reprintowe wydane dzięki wsparciu Instytutu Polskiego w Kijowie) czytamy, że «na starym cmentarzu Bajkowym pochowany jest również profesor Uniwersytetu św. Włodzimierza Ignacy Fonberg – jedyny profesor z Wilna, którego po zamknięciu tamtejszej Akademii Medycznej przeniesiono do Kijowa, gdzie wykładał aż do 1862 roku, kiedy przeszedł na emeryturę. Historyk uczelni twierdzi, że w osobie Fonberga Uniwersytet zyskał wybitnego specjalistę, który wyniósł swoją katedrę na poziom współczesnej nauki akademickiej».

Po ukończeniu w 1817 roku gimnazjum w Białymstoku, Ignacy Fonberg rozpoczyna studia chemiczne na Uniwersytecie Wileńskim pod kierunkiem profesora Andrzeja Śniadeckiego. Od 1821 roku pracuje już na uczelni, a po ośmiu latach zostaje profesorem. Uniwersytet Wileński, założony w 1579 roku jako Akademia (Kolegium) Jezuicka przez Stefana Batorego, Wielkiego Księcia Litewskiego i Króla Polski, był drugą najstarszą uczelnią w Rzeczypospolitej po Uniwersytecie Jagiellońskim.

Mimo że ukazem rosyjskiego cara Aleksandra I z 4 kwietnia 1803 roku Główna Szkoła Wielkiego Księstwa Litewskiego została przekształcona w Cesarski Uniwersytet Wileński, uczelnia pozostała ośrodkiem wolnomyślicielstwa. W latach 1817–1823 działały tu grupy studenckie o poglądach rewolucyjnych, a w latach 1830–1831 około 400 studentów i profesorów brało czynny udział w powstaniu listopadowym. Po jego stłumieniu zamknięto ośrodki polskiej kultury i myśli, w tym Uniwersytet Wileński. W zamian otwarto Uniwersytet świętego Włodzimierza w Kijowie, który władze imperium planowały wykorzystać jako narzędzie nie tylko edukacji, ale i rusyfikacji polskiej i ukraińskiej szlachty oraz inteligencji.

Dlatego w 1832 roku Ignacy Fonberg zostaje przeniesiony na stanowisko profesora w utworzonej w Wilnie w miejsce uniwersytetu Akademii Medyko-Chirurgicznej. Jednakże w 1842 roku i ta instytucja zostaje przeniesiona do Kijowa, a sam uczony już od 1840 roku obejmuje stanowisko profesora Uniwersytetu Kijowskiego.

Przez 19 lat Fonberg wykłada w Kijowie i kieruje katedrą chemii; to on jako pierwszy wprowadza zajęcia praktyczne w założonym przez siebie laboratorium chemicznym.

Prace naukowe Fonberga dotyczyły głównie chemii ogólnej i podstaw technologii chemicznej, rozwijał polską terminologię naukową. W Wilnie wydał między innymi: «Wykład teorii spalania» (Wilno 1821), «Słownik terminów chemicznych» (Wilno 1825), «Chemia z zastosowaniem w sztuce i rzemiośle» (t. 1–3, Wilno 1827–29), «Informacja o cholerze i sposobach oczyszczania powietrza podczas epidemii» (Wilno 1830).

W Kijowie Fonberg prowadził badania nad składem wód kijowskich oraz płynów ustrojowych, w tym analizę soku żołądkowego. Wykonywał także analizy moczu i krwi diabetyków (Beobachtungen über den Harn und Blut diabetischer Kranken, «Liebigs Annalen der Chemie und Pharmazie», 1847, nr 63). Jego badania poziomu cukru we krwi u chorych na cukrzycę były pierwszymi na świecie.

Według jednej z ciekawych wersji, Fonberg ożenił się z córką wileńskiego wydawcy i księgarza Józefa Zawadzkiego — tego samego, który w 1822 roku wydał pierwszy tom «Ballad i romansów» Adama Mickiewicza. Po otrzymaniu w 1826 roku tytułu Cesarskiego Drukarza Uniwersytetu Wileńskiego i akademickiego księgarza, Józef Zawadzki dzięki wsparciu finansowemu księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego wyposażył swoją drukarnię w nowoczesne maszyny oraz czcionki różnych alfabetów, a także sprowadził do Wilna wybitnych specjalistów. Nie ulega wątpliwości, że jego syn, również Józef Zawadzki, który osiedlił się w Kijowie w 1839 roku i od 1850 roku był wydawcą i drukarzem Uniwersytetu Kijowskiego, a w latach 1860–1863 nawet prezydentem miasta, znał kierownika uniwersyteckiej katedry Ignacego Fonberga, który przybył do Kijowa rok później.

Oprócz pracy na Uniwersytecie Kijowskim, Ignacy Fonberg organizował kursy dla przyrodników, lekarzy i farmaceutów, a także prowadził publiczne wykłady, które cieszyły się ogromną popularnością. W 1854 roku otrzymał honorowy tytuł zasłużonego profesora, a w 1859 przeszedł na emeryturę. Pozostał w Kijowie aż do śmierci.

Anatolij KURNOSOW

Materiał powstał przy wsparciu Polpharmy w ramach projektu «Pamięć, która łączy: lekarze polskiego pochodzenia w historii Kijowa», ujawniającego nazwiska i mało znane karty wspólnego dziedzictwa medycznego Ukrainy i Polski.

Polpharma – największy producent leków w Polsce z ponad 90-letnią historią. Od ponad 20 lat firma działa również na Ukrainie, posiadając portfel ponad 600 leków na receptę i bez recepty – w tym stosowanych w leczeniu chorób kardiologicznych, neurologicznych i okulistycznych.