Włodzimierz Wysokowicz: lekarz, który uratował Kijów przed cholerą i położył podwaliny pod ukraińską bakteriologię

Patolog, bakteriolog, epidemiolog i pedagog, dla którego medycyna była nie tylko nauką, ale i powołaniem.

Jako jeden z założycieli ukraińskiej szkoły bakteriologicznej, jako pierwszy w Kijowie udowodnił, że przyczyną epidemii cholery jest zanieczyszczona woda, i doprowadził do przejścia miasta na artyzejskie zaopatrzenie w wodę. Jego odkrycia i prace naukowe ukształtowały nowe spojrzenie na medycynę profilaktyczną, a osobisty przykład – ideał lekarza, który służy ludziom nawet w najniebezpieczniejszych czasach.    

2 (14) marca 1854 roku w miasteczku Haysyn na Podolu urodził się chłopiec, który później stał się jednym z twórców ukraińskiej bakteriologii. Włodzimierz Wysokowicz pochodził ze starej polskiej rodziny szlacheckiej; jego ojciec był wojskowym lekarzem weterynarii. Być może to właśnie ojcowska miłość do medycyny i dokładności zaszczepiła w synu pragnienie nauki.

Gdy Włodzimierz miał dziesięć lat, rodzina przeprowadziła się do Charkowa, gdzie chłopiec wstąpił do miejscowego gimnazjum. Uczył się znakomicie – ukończył szkołę ze złotym medalem. W 1871 roku wstąpił na wydział medyczny Uniwersytetu Charkowskiego, gdzie od razu wykazał się niezwykłą wytrwałością i talentem. Nazywano go nawet «dwuletnim prymusem»: po drugim roku studiów Wysowicz poprosił o pozostawienie go na kolejny rok, aby ponownie przejść anatomię u profesora Wagnera i chemię u Beketowa – «aby głębiej zrozumieć materiał». Był to wyjątkowy przypadek w historii uniwersytetu – nie z powodu niepowodzenia akademickiego, ale z powodu pragnienia głębszej wiedzy.

Jeszcze jako student rozpoczął pracę naukową z zakresu anatomii patologicznej pod kierunkiem profesora W. Kryłowa i opublikował dwa artykuły naukowe. Po ukończeniu uniwersytetu Wysowicz pozostał na wydziale – przygotowywał pracę doktorską «O chorobach naczyń krwionośnych w syfilisie», którą obronił w 1882 roku. Jego praca stała się znaczącym wydarzeniem w świecie medycznym: koledzy pisali, że młody naukowiec «wyraźnie wyczuwał puls nauki» i potrafił dostrzegać w zmianach morfologicznych nie tylko formę, ale i sens.

Pod koniec lat 80. XIX wieku Wysowicz odbywał staż w Niemczech i Francji, gdzie studiował nową wówczas dyscyplinę – bakteriologię. Właśnie wtedy opublikował pracę «O losie drobnoustrojów wprowadzonych do krwi zwierząt stałocieplnych» (1886), w której udowodnił, że zdrowe tkanki organizmu nie przepuszczają mikroorganizmów, a fagocyty niszczą je we krwi. Wniosek ten stał się fundamentalnym krokiem do zrozumienia mechanizmów odporności immunologicznej i faktycznie przewidział ideę fagocytozy, za którą Ilja Miecznikow otrzymał później Nagrodę Nobla. Wysowiczy, niezależnie od Miecznikowa, opracował koncepcję układu retikuloendotelialnego (obecnie — układ mononuklearnych fagocytów) i wykazał jej znaczenie w patologii zakaźnej.

Po powrocie do Charkowa Wysokowicz stworzył pierwsze laboratorium bakteriologiczne na uniwersytecie i stanął na czele Instytutu Bakteriologicznego, znanego obecnie jako Instytut Mikrobiologii i Immunologii im. I. I. Mechnikowa. Jego wykłady były żywe, inspirujące, a jednocześnie proste i zrozumiałe — studenci mówili, że «jego lekcje zapamiętali na całe życie». Podręcznik «Anatomia patologiczna» oparty na jego wykładach był kilkakrotnie wznawiany i pozostawał lekturą obowiązkową dla młodych lekarzy jeszcze w latach 20. XX wieku.

Uczony nigdy nie zamykał się w gabinecie. Uważał, że prawdziwa nauka powinna służyć ludziom. Kiedy w kraju wybuchały epidemie, Wysokowycz wyruszał do najniebezpieczniejszych stref: podczas cholery w 1892 roku, dżumy w Odessie w 1902 i 1910 roku, a podczas wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) – organizował oddziały sanitarne. W 1897 roku stanął na czele międzynarodowej ekspedycji do Indii, gdzie badał dżumę w Bombaju. To tam uczony sformułował koncepcję „dżumowego zapalenia płuc” i udowodnił, że laseczki dżumy szybko giną w otaczającym środowisku.

Od 1895 roku Wołodymyr Wysokowycz pracował na Uniwersytecie Świętego Włodzimierza w Kijowie – początkowo jako profesor Katedry Anatomii Patologicznej, a następnie jej kierownik. Właśnie w Kijowie rozpoczął się najpłodniejszy okres jego działalności, gdzie stał się twórcą Kijowskiej szkoły patologiczno-anatomicznej i bakteriologicznej.

Jego wkład w rozwój stolicy był ogromny i wielowymiarowy. Był jednym z założycieli i kierowników Instytutu Medycznego dla Kobiet (1908 r.), tworząc nowe możliwości zdobycia wyższego wykształcenia dla kobiet.

Podczas szczególnie niebezpiecznej epidemii cholery w latach 1907–1908 Wysowiczy jako pierwszy zdiagnozował czynnik wywołujący chorobę i doszedł do historycznego wniosku, że infekcja rozprzestrzenia się poprzez wodę studzienną. Nalegał na podjęcie radykalnej decyzji — przestawienie miasta wyłącznie na artezyjskie zaopatrzenie w wodę. Decyzja ta, poparta przez władze miejskie, szybko powstrzymała epidemię, ratując życie tysięcy mieszkańców Kijowa. W 1910 r. stanął również na czele Kijowskiego Instytutu Bakteriologicznego.

Wysowiczy aktywnie wspierał stowarzyszenia naukowe, pozostając jednocześnie aktywnym członkiem polskiej społeczności miasta. Można go było spotkać na wieczorkach naukowych, w bibliotekach, w szpitalach.

Mieszkał w domu przy obecnej ulicy Iwana Franki 34 – wówczas była to ulica Nesterowska, gdzie gromadzili się studenci, koledzy i przyjaciele. Wśród jego znajomych był architekt Władysław Gorodecki, któremu Wysokowicz udzielał porad medycznych przed słynną afrykańską wyprawą.

Za życia napisał ponad 90 prac naukowych. Jego wkład w szczepienia był pionierski: to właśnie Wysokowicz jako pierwszy na świecie przeprowadził profilaktyczne szczepienia przeciwko durowi brzusznemu (w 1899 roku wśród żołnierzy garnizonu kijowskiego), a także jako jeden z pierwszych w Imperium Rosyjskim wprowadził szczepienia przeciwko wąglikowi i wściekliźnie. Jego podręcznik «Anatomia patologiczna» był kilkakrotnie wznawiany i pozostawał lekturą obowiązkową dla młodych lekarzy aż do lat 20. XX wieku.

Ałła JELSKA

Materiał powstał przy wsparciu Polpharma w ramach projektu «Pamięć, która łączy: lekarze polskiego pochodzenia w historii Kijowa», który odkrywa imiona i mało znane strony wspólnego dziedzictwa medycznego Ukrainy i Polski.

Polpharma – największy producent leków w Polsce z ponad 90-letnią historią. Firma działa w Ukrainie od ponad 20 lat, posiadając portfolio ponad 600 leków na receptę i bez recepty – w tym do leczenia chorób kardiologicznych, neurologicznych i okulistycznych.